کوپه شماره ٧

در مورد نام دارالفنون و اطلاق اين نام بر مدرسه ذكر اين نكته ضروري است كه در ابتدا قرار نبود نام آن دارالفنون باشد. در روزنامه وقايع اتفاقيه و نامه هاي اميركبير در ابتدا نامي از آن به ميان نيامده است. درنامه هاي اميركبير به مسيوجان داودخان و محمدخان مصلحت گذار عثماني، از مدرسه با نامهاي مدرسه جديد، مدرسه نظاميه، مكتبخانه پادشاهي و مدرسه نظاميه دارالخلافه يادگرديده است. در روزنامه وقايع اتفاقيه هم از آن به عنوان تعليم خانه نام برده شده. نام مدرسه در قرارداد معلمان «مكتبخانه پادشاهي» قيد گرديده است. اما در شماره سوم صفر ۱۲۶۸ روزنامه وقايع اتفاقيه به نام «دارالفنون» برمي خوريم:«چنانچه در روزنامه سابقه نوشسته شد. ميان ارگ و دارالخلافه طهران عمارت وجاي خوب ساخته شده است بجهة تحصيل و تعليم و تعلم هر فني و اسم آن را دارالفنون گذاشته اند.»
يك ماه پيش از افتتاح مدرسه نيز در روزنامه وقايع اتفاقيه مطرح نشده بود. اما از اين تاريخ به بعد، اين نام عنوان شد و بر سنگ در مدرسه نيز نقش بست. اما اين نام باچه فلسفه اي براي اين مركز علمي انتخاب شد؟
در ذيل نام دارالفنون در فرهنگ معين چنين آمده است: مدرسه اي كه در آن فن هاي مختلف بياموزند ـ دانشگاه ـ دارالعلم. اگر به منابع پيش و پس از تأسيس اين مدرسه نگاهي بيندازيم، به خصوص در خاطرات دانش آموختگان اروپا به اين نام برمي خوريم. اينان زماني كه از دانشگاههاي اروپايي نام مي برند آنها را دارالفنون مي نامند؛ مانند دارالفنون پاريس، دارالفنون لندن و…
كلمه دارالفنون ترجمه Polytechniqu فرانسوي يا Polytechnic انگليسي است كه عثماني ها آن را به عربي ترجمه كردند و با همين لفظ وارد زبان فارسي شد و دارالفنون نام عمومي دانشگاه هاي اروپايي شد. بامطالعه درس هاي مدرسه و نوع تحصيلات معلمان و سن شاگردان پذيرفته شده اين نكته روشن مي شود كه قصد اميركبير از تأسيس اين مركز، ايجاد يك مدرسه پلي تكنيك يا مركز آموزش علوم مختلف بود، نه مدرسه يا دبيرستان و استفاده از لفظ مدرسه شايد كمي از بار معنايي دارالفنون بكاهد.
در سالهاي نخستين تأسيس مدرسه تركيب دارالفنون به معناي دقيق كلمه استفاده مي شد. اما اين كلمه كم كم معناي خود را از دست داد و تغيير ماهيت يافت.
علومي كه در بدو تأسيس در دارالفنون تدريس مي شد. عبارت بود از: شيمي، داروسازي، هندسه، رياضي، پزشكي وكالبدشناسي، توپخانه، مشق نظام، پياده نظام، تدريس زبان هاي خارجي مانند فرانسه، عربي، ادبيات فارسي ومعدن و كان شناسي علومي كه به آن اشاره شد و رشته هايي كه بعدها به برنامه آموزشي مدرسه اضافه شد، مطابق روش هاي نوين و تازه دنياي آن روز به دانش آموزان ارائه مي شد.
طب يكي از علومي بود كه در دارالفنون تدريس مي شد. مدرسان شاخه طب دارالفنون با تلفيق طب سنتي ايراني و طب جديدي كه در اروپا روبه پيشرفت بود، باب تازه اي را در طب گشودند. دانشجويان اين رشته، علاوه بر آموزش اصول طب و تجويز دارو، با علم تشريح و جراحي نيز آشنا مي شدند. روزنامه وقايع اتفاقيه كه به دستور ناصرالدين شاه بايد حوادث و اتفاقات دارالفنون را به اطلاع عموم مي رساند، به شرح اعمال جراحي كه در مدرسه انجام مي شد، مي پرداخت و آنها را به تفصيل بيان مي كرد بعدها يك مريض خانه در كنار مدرسه براي مداواي بيماران و تدريس عملي اين علم تأسيس شد. از ديگر فعاليت هايي كه شاخه طب دارالفنون انجام داد، به عهده گرفتن كار تلقيح واكسن بود. در سال ۱۲۸۹ ق انجمني به نام «مجلس حافظ الصحه» متشكل از طبيبان خارجي و داخلي وابسته به دارالفنون تشكيل شد كه وظيفه آن پيشگيري از وبا، طاعون، آبله و ساير امراض واگيردار بود. شعبه طب دارالفنون تا مدتها تنها به تدريس علوم نظري اكتفا مي كرد و به جز يك اسكلت وسيله ديگري براي تدريس در اختيار نداشت براي نخستين بار در سال ۱۲۷۰ ق به دنبال مرگ مشكوك يكي از افراد بيگانه مقيم تهران، دكتر پولاك معلم طب اجازه كالبدشكافي گرفت. بعدها پروفسور بارئونه معلم زبان دارالفنون پيش از مرگ جسد خود را به مدرسه فروخت و با بهاي آن كتابخانه اي تأسيس كرد. پس از مرگ جسدش به مدرسه تحويل داده شد.
علم هندسه و رياضي و جغرافيا نيز اگرچه با مقاصد نظامي در فهرست دروس دارالفنون گنجانيده شد، اما بعدها به سمت علمي شدن رفت. يكي از معلمان هندسه و فيزيك دارالفنون ميرزا ملكم خان معروف بود. او علاوه بر هندسه و فيزيك، شيمي و زبان خارجي هم تدريس مي كرد. افرادي چون اعتمادالسلطنه از اعمال محيرالعقول ملكم كه به مدد علوم شيمي و فيزيك انجام مي داد، در حضور شاه مطالب زيادي را نقل كردند و حتي علت بي علاقگي ناصرالدين شاه به دارالفنون و دلسردشدن او از آن مركز علمي را به ميرزاملكم و اقدامات او به نام دارالفنون منتسب مي كنند.
در سال ۱۳۰۴ ق بناي لابراتور شيمي مدرسه نيز به پايان رسيد و اين شاخه نيز كه از ابداعات شرقيان بود و مدتي مهجور مانده بود روبه رشد و پيشرفت گذارد.
دارالفنون علاوه بر اين كه در پايه گذاري آموزش علوم نوين پيشرو بود، در آموزش هنر نيز نقش مهمي را ايفا كرد. رشته موزيك و نقاشي جزو اولين رشته هاي هنري بود كه بعد از تأسيس به ساير دروس دارالفنون اضافه شد. مسيو لومر فرانسوي و مزين الدوله معلم موزيك و نقاشي مدرسه در ايجاد اين رشته ها نقش مهمي را ايفا كردند و شاگرداني چون نصرالله خان مين باشيان و علينقي خان وزيري در موسيقي و اسماعيل خان جلاير و كمال الملك در نقاشي تربيت يافته اين مكتب هستند. بعدها مزين الدوله در قسمتي از دارالفنون سالن آمفي تئاتر تأسيس كرد و براي نخستين بار تئاتري به سبك جديد اروپايي با كمك بازيگران خارجي و ايراني را به روي صحنه برد. ميرزا آقاتبريزي كه بي اغراق بايد او را پدر گمنام نمايشنامه نويسي جديد ايران و نخستين نمايشنامه نويس به زبان فارسي دانست، از معلمان دارالفنون بود؛ هرچند از اجراي نمايش هاي او در دارالفنون اطلاع دقيقي در دست نيست.
ناصرالدين شاه گاهي شبها براي ديدن نمايش به مدرسه مي آمد. ظاهراً از درون ارگ سلطنتي به دارالفنون راهي گشوده شده بود تا شاه مخفيانه و به دور از چشم كساني كه با اجراي تئاتر مخالف بودند، به ديدن تئاتر برود.
زورخانه درمدرسه نخستين تأسيسات بخش ورزشي مدرسه بوده است كه بعدها سالن ژيمناستيك و نيز وسايلي براي ورزشهايي مثل فوتبال و بسكتبال به مدرسه اضافه شد. گود زورخانه در دوره پهلوي پر شد و به عنوان سالن آپارات و نمايش فيلم مورد استفاده قرار گرفت.

پ.ن:

روز پنجم ربيع الاول ۱۲۶۸ قمري (7 دي 1220 شمسي) شعبه علمي دارالفنون تهران ـ كه سنگ بناي آن به همت اميركبير در سال۱۲۶۶ بنا نهاده شده بود ـ به دست ناصرالدين شاه افتتاح شد. اين روز را مي توان نقطه عطفي در تاريخ معاصر ايران دانست و بي اغراق بيشتر تحصيلكردگان ايران در تمام ادوار تاريخ معاصر از ۱۲۶۸ به بعد بايد خود را مديون آن بدانند.
فكر تأسيس يك دارالفنون در ايران پيش از اميركبير شايد در ذهن بسياري از افراد كه در آن دوره بودند وجود داشت، اما اين اقدام توسط او عملي شد. اميركبير انديشه تأسيس اين مركز علمي را از سالها پيش در ذهن پرورانده بود. پيش از سلطنت ناصرالدين شاه، در دربار تبريز و دستگاه قائم مقام خدمت مي كرد. در جريان قتل گريبايدوف وزيرمختار روسيه كه براي نظارت بر اجراي دقيق عهدنامه تركمانچاي به ايران آمده بود، هيأتي براي عذرخواهي به سن پترزبورگ اعزام شد و يكي از افراد اين گروه ميرزاتقي خان بود. مأموريت اين هيأت حسن نيت نه تنها از آغاز يك جنگ خانمانسوز ديگر جلوگيري كرد بلكه باعث بخشيده شدن غرامت سنگين ايران نيز شدند. در طي اين سفر اميركبير با گروه همراهانش در تفليس، باكو و سن پترزبورگ از مدارس جديد، كارخانجات و مؤسسات فني و علمي روسيه بازديد كرد. اميركبير در سال۱۲۵۹ بعد از رسيدن به مقام وزارت نظام آذربايجان، مأمور و نماينده تام الاختيار ايران در عهدنامه ارزنه الروم شد؛ مأموريتي كه با موفقيت به پايان رسيد. در مدت يك سالي كه در عثماني بود از بنيادهاي فرهنگي مانند دارالطيبه و مدرسه عسكريه بازديد كرد. همين بازديدها انديشه تأسيس دارالعلم را در ذهن او پررنگ ساخت.
آنچه از ميان نامه هاي اميركبير برمي آيد اينكه او مي دانست كه اگرچه اعزام دانشجو به خارج راه حل سريع و كوتاهي براي اخذ علوم جديد است اما در بلندمدت خالي از اشكال نيست. از اولين اعزام تا ،۱۲۶۴ تعداد كل دانش آموختگان اعزامي به زحمت به هفتاد نفر مي رسيد و بعضي از آنها در رشته هايي تحصيل كرده بودند كه با نياز روز جامعه ايران همخواني نداشت. مشكل بعدي مسأله اي بود كه هنوز هم جامعه ما مبتلا به آن است. يعني شيفتگي دانشجويان اعزامي نسبت به فرنگ و عدم بازگشت آنها به ايران. مشكل ديگر انتخاب اين افراد از بين فرزندان اشراف و افراد ذي نفوذ بود ولي با آمدن معلم به ايران و تأسيس دارالعلم، فرزندان طبقات متوسط و پايين نيز قادر به تحصيل مي شدند. به بيان ديگر، تحصيلات منحصر به طبقات بالاي جامعه نمي شد و دانشي كه به ايران مي آمد متناسب با نيازهاي داخلي بود. هرچند تلاشهاي اميركبير در زمان حياتش با بار ننشست و به نسلهاي بعدي ثمر داد.
امير پس از انجام مقدمات، براي بنا نهادن دارالفنون تهران اقدام كرد! و توانست شاه جوان راكه مريد و شيفته رفتارش بود، متقاعد كند كه قصد اصلاح جامعه را دارد و كارش مانند كاشتن درخت است كه نسلهاي بعدي ثمر آن رامي برند.
در فاصله ميدان توپخانه و دراندرون ارگ سلطنتي از يك سو و بين دو خيابان الماسيه و ناصريه زميني پهناور بود كه سربازان در آن مشق نظام مي كردند. امير آنجا را محلي مناسب براي بناي «تعليم خانه» دانست. سنگ بناي مدرسه در سال۱۲۶۶ در همان جا بنا نهاده شد. اميركبير به ميرزارضاي مهندس كه از اولين محصلان اعزامي به اروپا بود دستور داد تا نقشه مدرسه را طراحي كند. او از نخستين مهندسان ايراني بود كه پيش از اين در جريان لشگركشي محمدشاه به هرات به طراحي قلعه هاي مؤثر در روند جنگ پرداخته بود. پس از آماده شدن نقشه مدرسه محمدتقي ـ معمارباشي دولت ـ ساختمان آن را آغاز كرد و در نيمه اول سال۱۲۶۷ ساختن اتاقهاي جانب شرقي را به پايان برد.

اميركبير بهرام ميرزا معزالدوله عموي شاه و پسر عباس ميرزا راكه حاكم تهران بود، مأمور سركشي به مدرسه و اداره امور ساختمان آن كرد. او همچنين از مسيو جان داودخان مأمور دولت ايران در اروپا خواست تا معلماني را براي تدريس در مدرسه بيابد. در تمام مكتوباتي كه اميركبير با جان داود داشت، تأكيدش بر آن بود كه معلمان تابع روس و انگليس نباشند و از اين طريق مي خواست راه نفوذ اين دولتها را در تعليم خانه و به دنبال آن بر ذهن نسلهايي كه در اين مركز علمي تحصيل مي كردند ببندد.
جان داود خان به ممنسا (اطريش) و پروسا (آلمان) رفته و شش معلم را به استخدام درآورد. امير در نامه اي از وي خواست كه رشته هاي معلمان از اين قرار باشد: يك معلم پياده نظام، يك معلم توپخانه، يك معلم هندسه، يك معلم معادن، يك معلم حكمت و جراحي و تشريح و يك معلم سواره نظام. او درنامه ديگري حقوق معلمان را به قرار چهارهزار تومان در سال و چهارصد تومان اضافي براي هزينه رفت و آمد قرار داد.)

بخش نظامي مدرسه در سال۱۲۶۷ تأسيس شد. خود اميركبير شخصا ً بر آن نظارت داشت و با دقت اخبار مربوط به آن را پيگيري مي كرد. وي اخبار و نامه هايي راكه از طرف جان داود مي رسيد پيگيري مي كرد و مي ترسيد كه معلمها به افتتاحيه مدرسه نرسند. سعايت و دشمني مخالفان امير نهايتاً به گوش ناصرالدين شاه نشست و باعث عزل اين مرد بزرگ شد. جالب آنكه خبر ورود معلمان به ايران در همان شماره از روزنامه وقايع اتفاقيه چاپ شد كه خبر عزل اميركبير را منتشر كرد.
معلمان مدرسه در روزنامه وقايع اتفاقيه به شرح زير معرفي شدند. مسيوبارون كومواس معلم پياده، مسيو او كشت كي ژير معلم توپخانه، مسيو كولوسطي معلم مهندس، مهندس مرو معلم سواره نظام، دكتر پولاك معلم اطبا و جراحان، مسيو چارنوطا و كوكاتي معلمان معدن و داروساز. براي هر كدام از اين معلمان مترجمي از ميان محصلين فرنگ رفته انتخاب شد. يكي از اين مترجمان كه بعدها معلم هندسه و زبان خارجي مدرسه شد ميرزاملكم بود.
مدرسه در تاريخ پنجم ربيع الاول ۱۲۶۸ ق برابر با هفتم دي ماه 1220 شمسي با حضور شاه، معلمان، مترجمان، صاحب منصبان با يكصد يا يكصد و پنجاه دانش آموز افتتاح شد و رسماً كار خود را آغاز كرد. سرپرستي مدرسه در دو ماه اول پس از تأسيس زيرنظر وزارت امورخارجه و محمدعلي شيرازي وزير امورخارجه بود. نام نويسي نيز زيرنظر مستقيم وزير اداره مي شد. در ابتدا قرار بود چهل نفر محصل انتخاب شوند اما استقبال خانواده ها باعث شد كه جمعيت مدرسه به يكصد تا يكصد و پنجاه نفر برسد. همانطور كه از رشته درسي معلمان مشخص است، در دوره اول افتتاح دارالفنون دروس عبارت بودند از: مشق نظام، علم حساب، هندسه، طب و جراحي، علم دواسازي و علم معدن. هر دسته از دانش آموزان لباس مخصوص داشتند و از روي رنگ لباس رشته تحصيلي دانش آموزان مشخص مي شد.
ادامه دارد
پ.ن: آمنه براي بازي وطن دعوتم كرده توي روزهاي آينده حتما مي‌نويسم. پروانه عزيزم هم در مورد بهترين پستم پرسيده آن هم جواب مي دهم اين روزها خيلي سرم شلوغه.

پس . پ. ن: من توي نوشتن اين پست يك اشتباه تاريخي داشتم كه از خوانندگاني كه حس خوندنشان به خاطر يك غلط تايپي از بين رفت معذرت مي‌خوام. در ضمن ديروز 28 شهريور كيان پسر گيسو يك ماهه شده است. مي‌تونيد ويژه نامه يك ماهگي كيان را ببينيد.

زماني عباس ميرزا نايب‌السلطنه اصلاح‌طلب فتحعلي شاه دومين شاه قاجار به «مسيو ژوبر» رئيس هيأت فرانسوي كه از سوي ناپلئون بناپارت براي تعليم به ايران آمده بود، گفت: «نمي دانم اين قدرتي كه شما اروپاييها را بر ما مسلط كرد چيست و موجب ضعف ما و ترقي شما چه؟ شما در قشون و جنگيدن و فتح كردن و به كار بردن قواي تحصيله متبحريد و حال آنكه ما در جهل و شغب غوطه ور و به ندرت آتيه را در نظر مي گيريم. مگر حاصلخيزي و ثروت مشرق زمين از اروپا كمتر است؟ يا آفتاب كه قبل از رسيدن به شما بر ما مي تابد، تأثيرات مفيدش بر سر ما كمتر از سر شماست؟... گمان نمي كنم. اجنبي ! حرف بزن من بايد چه كنم كه ايرانيان را هوشيار نمايم؟»(۱) درد را فهميده بود او چاره اين درد را در اعزام دانشجو به فرنگ جست وجو كرد.

ريشه تفكري را كه موجب بناي دارالفنون شد، بايد در جنگهاي ايران و روس يافت. اين جنگها كه در دوران فتحعلي‌شاه به وقوع پيوست؛ نه تنها به شكست سخت ايرانيان و جدا شدن سرزمينهاي وسيعي از ايران انجاميد، تقابلي بود ميان اروپايي كه پس از انقلاب صنعتي رو به پيشرفت بود و ايراني كه در آن حتي نام علوم جديد بيگانه و ناآشنا مي نمود.
در اروپا مدارس و دانشگاههاي بزرگ مركز بسط علوم و دستيابي به فن آوريهاي جديد بود. در حالي كه در ايران نظاميه ها و مراكز علمي رو به انحطاط نهاده بودند و در آستانه ظهور قاجاريه مراكز علمي منحصربه مكتبخانه ها و مدارس علميه مي شد.
مكتبخانه معمولاً درخانه ملا يا ملاباجي تشكيل مي شد و مواد درسي آن عبارت بود از آموزش الفبا، عم جزء، خوشنويسي و در سالهاي بعد جامع المقدمات كه شامل شرح سيوطي، شرح نظام، شرح حامي در صرف و نحو، حاشيه ملاعبدالله، شرح شمسيه، گلستان و بوستان، ناسخ التواريخ، قابوسنامه و خمسه نظامي. علاوه بر اين مكتبدار موظف بود تا كودكان را با معارف ديني و اصول و فروع دين آشنا سازد، به همين جهت همه روزه مسائل ديني و شرعي از قبيل نماز، وضو، روزه و... تدريس مي شد. هر كودك با خودش تكه اي زيرانداز به همراه مي آورد. كودكان حلقه مي زدند و مكتبدار بالاي مجلس مي نشست. او هميشه با خود تكه اي چوب داشت زيرا تنبيه جزو لاينفك تدريس بود.
بعد از مرحله مكتب نوبت به مدارس علميه مي رسيد كه ساختمانهاي يك يا دو طبقه بودند. مدرسه علميه اكثراً ضميمه مساجد بود. چند ايوان داشت كه محل برگزاري جلسات درس محسوب مي شد و حجره هايي كه طلاب در آن سكونت داشتند. صرف و نحو عربي و فارسي فقه و اصول، بيان، معاني، حكمت و شرعيات جزو مطالبي بود كه تدريس مي شد. بقيه علوم و فنون بطور تجربه آموخته مي شد. در بسياري از خانواده مشاغل و حرف مانند پزشكي موروثي بود. كتابهاي علمي يادگار سالهاي دور بودند. بطور مثال قانون ابن سينا در طب، التنجيم ابوريحان در نجوم، حاوي رازي در شيمي و پزشكي و... در چنين شرايطي تنها راه دستيابي به علوم جديد ايجاد رابطه علمي با مراكز پيشرفته دنياي آن روز يعني اروپا بود.
نخستين تلاشها براي اصلاح اين وضعيت از تبريز آغاز شد. عباس ميرزا (وليعهد و نايب السلطنه فتحعلي شاه) و وزير معروفش ميرزاعيسي خان (قائم مقام اول) با تجربه تلخي كه از جنگهاي ايران و روس داشتند به فكر اصلاح آموزش و پرورش افتادند. اين پرسش هميشه در ذهن آنها غليان داشت كه چرا با وجود آن همه دلاوري و فداكاري سپاه ايران، روسها پيروز ميدان گرديدند؟ زماني عباس ميرزا به «مسيو ژوبر» رئيس هيأت فرانسوي كه براي تعليم به ايران آمده بود، گفت: «نمي دانم اين قدرتي كه شما اروپاييها را بر ما مسلط كرد چيست و موجب ضعف ما و ترقي شما چه؟ شما در قشون و جنگيدن و فتح كردن و به كار بردن قواي تحصيله متبحريد و حال آنكه ما در جهل و شغب غوطه ور و به ندرت آتيه را در نظر مي گيريم. مگر حاصلخيزي و ثروت مشرق زمين از اروپا كمتر است؟ يا آفتاب كه قبل از رسيدن به شما بر ما مي تابد، تأثيرات مفيدش بر سر ما كمتر از سر شماست؟... گمان نمي كنم. اجنبي ! حرف بزن من بايد چه كنم كه ايرانيان را هوشيار نمايم؟»(۱) او چاره اين درد را در اعزام دانشجو به فرنگ جست وجو كرد.
نخستين گروه محصلان كه شامل دو نفر بود در سال۱۲۲۵ به فرنگ اعزام شدند. حاجي باباي اصفهاني كه به قصد تحصيل پزشكي راهي سفر شد يكي از اين دو نفر بود. گروه دوم كه پنج نفر بودند اندك زماني پس از گروه اول اعزام شدند. ميرزاجعفر مهندس باشي مشيرالدوله، ميرزارضاي مهندس، طراح مدرسه دارالفنون ـ و ميرزاصالح شيرازي منتشركننده اولين روزنامه فارسي در ايران جزو گروه دوم بودند. مشكل اين دو گروه و گروههاي بعدي نداشتن تحصيلات آكادميك ابتدايي و نداشتن آمادگي براي ورود به دانشگاههاي معتبر بود.
عباس ميرزا در سال۱۲۴۹ بعد از يك دوره بيماري مرد. فتحلي شاه نيز سال بعد پس از آنكه محمدميرزا پسر عباس ميرزا و نوه خود را به وليعهدي انتخاب كرد مرد. روند اعزام محصل در دوره محمدشاه به همت وزير معروفش قائم مقام دوم ميرزاابوالقاسم فراهاني پيگيري شد.
در سال۱۲۵۲ هجري قمري نخستين مدرسه مسيونري آمريكايي در ايران توسط هيأت فرانكو پرسان تأسيس شد. دو سال بعد همين هيأت مدرسه دخترانه اي را در اروميه تأسيس كرد. مشكل اين مدارس تا نيمه دوم سلطنت ناصرالدين شاه اين بود كه اجازه نداشتند دانش آموزان مسلمان را بپذيرند.سال ۱۲۶۴ ق پس از درگذشت محمدشاه فرزند شانزده ساله او ناصرالدين ميرزا با همت و ياري اتابك اعظم ميرزاتقي خان اميرنظام ـ اميركبير ـ به سلطنت رسيد. در مورد اميركبير و اقدامات او سخن فراوان گفته شده اما به شهادت بسياري از مورخان و محققان، بزرگترين و ماندگارترين حركت او اقدام به تأسيس دارالفنون و انتشار روزنامه بود.

يادم نيست كه سال چندم دانشگاه بودم كه براي اولين بار شروع كردم به تحقيق درباره نظام‌هاي آموزشي در ايران. فكر مي‌كنم سال

سوم بودم كه تاريخمان رسيده بود به دوره قاجاريه. اما اين را مطمئنم كه كنجكاوي اين موضوع را از همان سال‌هايي كه دبيرستان مي‌رفتم داشتم. همه‌اش هم با يك نام شروع شد:« دارلفنون» نامي كه براي اولين بار توي راهنمايي به عنوان نخستين مدرسه تهران شنيدم. البته اون موقع فكر مي‌كردم اين مدرسه بايد مال خيلي قديم باشه. آخه هر وقت اسم اميركبير مي‌آمد اسم دارلفنون هم بود و آن زمان اميركبير يعني يك تاريخ خيلي دور. اما زماني كه در دوران دبيرستان وارد يكي از مدرسه هاي سن و سال تهران يعني دبيرستان شهيد باهنر كه سابق از مجموعه هدف بود متوجه شدم برخلاف تصورم دارلفنون تهران هنوز هست و اول مهر همچنان با زنگ اين مدرسه آغاز مي‌شود. البته يكي دو سال بعد از آن سال‌‌هايي كه من در توي كتابخانه يك سري مجله و سالنامه ديدم كه مربوط به مدارس قديمي تهران بود دارلفنون تبديل به خوابگاه شده بود. زياد حاشيه نرم توي دوران دانشگاه موضوع مدارس و تاريخ آموزش و پرورش برام جذاب شد و شروع به تحقيق كردم. از همان موقع يك دغدغه بزرگ داشتم آن هم ديدن نخستين مدرسه تهران يعني دارلفنون بود. البته بعدها فهميدم كه اين مدرسه درواقع يك جور دانشگاه بود و شكل دبيرستاني‌اش را سال‌هاي ميانه عمرش گرفته بود و بعد با نام‌هاي ديگري مانند رشديه و علميه و البرز و مدارس مسيونري آشنا شدم. اما دارلفنون يك چيز ديگري بود. از هركس هم كه مي‌پرسيدم دارلفنون كجاست مي‌گفت يك جايي توي ناصرخسرو. يعني خيابان ناصرخسرو والبته تاكيد به اين نكته كه ناصرخسرو جاي دخترا نيست. اشتياق ديدن و دانستن درباره اين مدرسه در زماني كه توي موسسه تاريخ معاصر كار مي‌كردم به ويژه دوره‌اي كه روي پرونده‌هاي كساني كه در تاريخ آموزش و پرورش ايران كار كرده بودند مثل دكتر صديق اعلم، محمد علي فروغي و دكتر حكمت بيشتر شد. يادم هست در همان دوران روي عكس هاي سه تا از وزيران آموزش و پرورش از جمله هادي هدايتي و فرخ روي پارسا كار مي‌كردم ديده بودم كه يك سري عكس است كه وزير يا نخست وزير يك چكش دستشان است و به يك زنگ فلزي مي‌زنند زنگي كه بعدها فهميدم زنگ دارلفنون است.
توي همون دوران بود كه كلاس‌هاي نمايشنامه نويسي و نمايش ايراني را مي‌گذراندم و با تاريخ تئاتر به طور جدي مواجه شدم و باز يك نام آشنا را مي‌شنيدم دارلفنون. به عنوان جايي كه براي اولين با تئاتر اجرا شده و اولين آمفي تئاتر كشور.
اسمي كه در آثار بهرام بيضايي و حميد امجد خيلي پررنگ بود. به خصوص در همان سال‌ها نمايش شب سيزدهم امجد روي صحنه رفت و آن ديالوگ فراموش نشدني كه كامران ميرزا مي‌گفت:« تجدد، هيچ نباشه يعني همين كه هر آدمي چيزي به گردن دارد كه دارلفنون بهش مي‌گن مسئوليت...»
سال 77 يا 78 بود كه توي باشگاه خبرنگاران جوان بودم كه قرار شد يك گزارش تحويل بدم و من پيشنهاد كردم درباره دارلفنون كار كنم. اين شد كه علي رغم همه حرف‌هايي كه شنيدم بالاخره راه خيابان ناصرخسرو را پيش گرفتم و رسيدم همون اول خيابان كنار ساختمان بلند مخابرات كشور چشمم خورد به تابلوي موزاييكي قديمي كه نوشته شده بود دارالفنون 1269 قمري.
بخوام بگم آن موقع چند روز طول كشيد تا مجوز ورود به دارلفنون و ديدن آن جا را به دست آوردم مثنوي هفتاد من كاغذ است. اما همين قدر بگم كه آن روزها دارلفنون خيلي غريب بود. بعداز ظهر پنج شنبه اي كه براي اولين بار رفتم دارلفنون. ساختماني غريب كه اما آشنا به نفس‌هايي صدها هزار دانش آموزي كه در آن تدريس كرده بودند و امروز نام خيلي از آن ها را مي‌شناسيم. سال 81 درست 26 ارديبهشت 81 بود كه براي اولين بار نخستين مطلب من در روزنامه‌اي سراسري آن هم روزنامه ايران كه آن روزها اعتباري داشت منتشر شد. مطلبي درباره دارلفنون در سه قسمت كه تيتر اولين قسمت آن اين بود :« مدرسه اي به وسعت فرهنگ» مطالبي كه در زمان خودش خيلي تاثير گذار بود. نه براي اين كه من نوشته بودم براي اين كه نامي را تكرار كرده بودم كه دغدغه خيلي ها بود. مدرسه اشان بود. بعد موضوع بازسازي و تبديلش به موزه مطرح شد. توي اين سال‌ها چندين بار ديگه رفتم دارلفنون آخرينش همين ماه پيش بود. هربار هم كه مي‌رم دلم بيشتر مي‌گيره. مدرسه پير شهرم را مي‌بينم كه داره از بين مي‌ره.
اين همه مقدمه براي اين بود كه بگم چند وقت پيش به درخواست يك دوست عزيز قرار شد برم يك گزارش از دارلفنون براي روزنامه شرق تهيه كنم. همون موقع يك بار ديگه رفتم مدرسه را ديدم. دلم بيشتر گرفت. البته آن مطلب نه به خاطر تعطيلي روزنامه شرق كه به دلايلي شخصي آن زمان منتشر نشد. چند روز پيش يك دوست ديگري ازم خواست براي مجله شهروند مطلبي درباره دارلفنون بنويسم . آن مطلب با تغييرات زيادي اين هفته توي شهروند منتشر شده. البته اين بخشي از اداي دين من نسبت به مدرسه كهن سال و 157 ساله تهران است. به بهانه ي اين مطلب و آغاز سال تحصيلي تصميم گرفتم توي روزهاي آينده چندين مطلب درباره تاريخ مدرسه در تهران بنويسم و اين جا بذارم. البته يكي دو تا مطلب قبلا جاهاي ديگه‌اي منتشر شده اما اميدوارم دو سه تا مطلب تازه‌هم به اين مجموعه اضافه بكنم.
پ . ن: اين عكس‌ها عكس‌هايي است كه توي آخرين ديدارم از دارلفنون.
پس پ . ن: مطلب فحشاي مقدس من در سايت كانون زنان منتشر شده است. اين جا مي تونيد ببيند.